گویش تاتی

Tati dialect

گویش‌های زبان تاتی ایران از دسته زبان‌های ایرانی شاخه شمال باختری هستند. گویش‌های این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با ترک‌زبان و فارسی‌زبان شدن بخشی از شمال‌ باختری ایران تنها جزیره‌هایی از گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده ‌است.

بزرگ‌ترین این جزیره‌ها در جنوب استان مرکزی و استان قزوین، استان البرز یعنی شهرستان‌های زرندیه و تاکستان و بوئین‌زهرا و شهر اشتهارد و شهرستان طالقان و شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان دیده می‌شوند.

همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان ورزقان سخن گفته می‌شود.

هر چند که سخنوران کنونی، همگی، زبان خود را تاتی می‌خوانند (همانند نیما یوشیج در مقدمه اشعار روجا با عنوان – می اتا گپ - می نویسد که: من شاعر زبان تاتی هستم.) اما پژوهشگرانی نیز می‌کوشند تا در راستای اهداف پژوهش خویش نام هائی دیگر بر آن بنهند. بیش تر ایشان نام تات و تاتی را نام بومی ندانسته و در پی نامی بومی بر این زبان اند.

اما احسان یارشاطر از ایرانشناسان و بنیان‌گذار بنیاد ایرانیکا در رساله خود، درباره زبان تاتی، که با راهنمایی والتر هنینگ نوشته است، نام صحیح این زبان را تاتی میداند. وی اشاره می‌کند که زبان مردم آذربایجان نه ترکی بلکه زبان تاتی بوده است. نام‌های پیشنهادی در میان غیر بومیان این گونه است:

البرزی: گروهی از پژوهش گران این دسته زبانی را بر پایه پراکنش جغرافیائی سخنوران موجود زبان البرزی می‌خوانند که برگرفته از نام رشته کوه البرز است.

اشتهاردی: عده‌ای براین باورند به دلیل اینکه این شهر خاستگاه زبان تاتی بوده و اولین تاتی زبان‌ها دران می زیسته‌اند وبه دلیل اینکه گویش اشتهاردی تاتی دست نخورده ترین نوع این زبان است این زبان را اشتهاردی می‌نامند

رودباری: شماری از پژوهشگران بر پایه تراکم جغرافیائی سخنوران کنونی حول شهرستان رودبار و رودبار الموت و نیز برای تاکید بر پیوستگی جغرافیایی - زبانی با زبان تالشی آن را زبان رودباری می‌خوانند.

آذری: شماری از پژوهشگران بر پایه شواهد تاریخی حضور جغرافیائی سخنوران در آذربایجان (ماد آتروپاتگان) آن زبان آذری می‌نامند.

دیلمی: شماری بر این پندارند که سرزمینی که آن را دیلمستان می‌خوانند (به معنی جغرافیای تاریخی قوم دیلم) به این زبان گپ می زده‌اند.

درباره گویش تاتی تاکنون پژوهشی مستقلی به عمل نیامده است اما با وجود این در بررسی تحقیقات بسیاری از پژوهشگران درباره گویشها ، زبانها و فرهنگها می توان به اطلاعات جالب و ارزشمندی درباره این گویش و تاریخ و ساخت آن دست  یافت که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد .

عبدلی (1369 ) به نقل از شادروان ملک الشعرای بهار می نویسد : تات به معنی تازیک و تاجیک ، یعنی فارسی زبانان ... .  ایرانیان از قدیم به مردم اجنبی تاجیک یا تاژیک می گفتند چنانکه یونانیان بربر و اعراب عجمی گویند .  این لفظ در زبان دری تازی تلفظ شد و رفته رفته خاص اعراب گردید . ولی در توارن ماواء النهر لهجه قدیم باقی و به اجانب تاجیک می گفتند ... .  بعد از اختلاط ترکان آل تایی به فارسی زبانان آن سامان ، لفظ تاجیک به همان معنی داخل زبان ترکی شد و فارسی زبانان را تاجیک خواندند و این کلمه بر فارسی ها اطلاق شد و تاجیک گفته شد .

وی همچنین در کتاب « فرهنگ تطبیقی تاتی و تالشی » (1380 ) ضمن معرفی پیشینه این دو گویش و سیر تحول تاریخی آنها به مقایسه برخی از واژه های این دو گویش و واژه های زبان پهلوی و فارسی می پردازد و سپس فرهنگ نسبتاً جامعی از واژگان این دو گویش را به ترتیب الفبایی ارائه می دهد .

وی در این کتاب ، واژه هایی از دو لهجه تاتی و تالشی ارائه داده و به ارتباط این دو لهجه اشاره کرده است و اطلاعات زیادی درباره ساختمان آوایی و دستوری این دو لهجه ارائه می دهد.

تاتی یکی از کهن‌ترین زبان‌های ایرانی است که از دیدگاه زبان‌شناسی، ارزش ویژه‌ای دارد. بیشترین آمار جمعیتی تات‌های ایران متعلق به شهر کهن اشتهارد و دو شهرستان کهن تاکستان و بوئین‌زهرا در قزوین می‌باشد. تاکنون هیچ آمار رسمی در مورد تات‌های این مناطق ارائه نشده‌است.

تات‌های این منطقه که به تات‌های جنوب شهرت یافته‌اند، در شهرها و روستاهای زیر زندگی می‌کنند:اشتهارد و روستاها و دهستانهای اطراف (پسوند اوا در زبان تاتی همان آباد است): شامل مرادتپه، صحت آباد، جعفرآباد، قزل حصار، رحمانیه، مهدی‌آباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک اوا، مروت اوا، پلنگ اوا، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک و بوجعفر.

در دامنه جنوبی رشته کوه البرز از رودبار الموت، رودبار شهرستان، شهرستان طالقان، زیاران، شهرستان رودبار زیتون، رودبار قصران، بومی‌های شمال تهران شامل بومی‌های قدیمی تجریش و شمیران و لواسان کوچک و بزرگ و روستاهای آن تا اکثر روستاهای شهرستان دماوند مانند کیلان تات زبان هستند. (بعضی روستاهای شهرستان دماوند مهاجر نشین و کرد یا ترک زبانند (مانند روستای حصار) یا سربندان که کردزبانند.(کیلان - کلون)

در شهرستان تاکستان، شهر تاکستان و در بخش اسفرورین، شهر اسفرورین و روستای قرقسین، تات زبان‌اند.در شهرستان بوئین زهرا، شهرهای شال، دانسفهان و روستاهای خیارج، خوزنین، خروزان، ابراهیم‌آباد و سگزآباد و … تات زبان هستند.زبان تاتی زبان ویژه منطقه تاکستان قزوین، بوئین زهرا و آبادی‌های پراکنده در آذربایجان شرقی و اردبیل، از زبان‌های در معرض خطر به شمار می‌آید.

در اطراف قزوین نیز روستاهایی نظیر اردبیلک، رزجرد، الولک، حصار خروان و... تات زبان اند. تاتهای خلخال(کلور)، جیرنده، طارم، عنبران، میناباد، میرزانق، کلش، سروآباد، پیله‌زیر، پیله‌رود، جید، لرد، شاهرود، تولش، عنبران علیا، لنکران، ماسالی جمهوری آذربایجان و کجل.

به طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان می‌یابد.

در استان مرکزی (منطقه وفس) نیز روستاهای وفس، چهرقان، گورچان و فرک به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند.

مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و... سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و ... بسیار دیده می‌شود.

مهم‌ترین و دستنخورده‌ترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در استان تهران قرار دارد طبق کتاب تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد این گویش شاید خالص‌ترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه اشتهارد که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند. گویش اشتهاردی حتی به‌عنوان یکی از گویش‌های زبان تاتی معرفی شده‌است که دارای شخصیتی منحصربه‌فرد است.

اگر جستاری صحیح انجام دهیم می‌بینیم که منطقه تات نشین‌ها به شکل ماه بوده و از اشتهارد شروع شده و به شمال ایران ختم شده و در آنجا مردم چون از ان سر در نمی‌آوردند ان را پشت کوهی دانسته. البته به علت اینکه مردم با این زبان آشنا نبوده و شاید آن را تمسخر نیز کرده به همین دلیل که این زبان در حال نابودی می‌باشد.

 زبانی که آن را به مادهای ایران نسبت داده ولی به قدری کلمات خارجی در آن وارده شده که حالا کم‌کم دارد به گویش و لهجه تبدیل می‌شود. لازم به توضیح است که هر یک از شهرهای تات نشین گویش مخصوص خود را دارند.

در حدود ۴ روستا به نام‌های سیاه‌رود، گندم‌آباد، قوهیجان و نوکیان نیز به زبان تاتی صحبت می‌شود که این روستاها در طارم علیا-بعد از درام واقع شده‌اند. زبان تاتی در این روستاها خیلی کم دستخوش تغییرات گردیده و می‌شود گفت که از زبان‌های تاتی دیگر مناطق کشور غلیظ تر است.

در جنوب بجنورد در جلگه شوقان و در شهرستان جاجرم، شهر سنخواست و روستاهای قدیمی مثل طبر، کرف، خراشا و اندقان تاتی حرف می‌زنند. در این مناطق، لهجه تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تات‌ها همراه با سایر اقوام و به ویژه با کردها زندگی می‌کنند. تات‌های ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمه‌ای، جاجرمی، رازی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزه‌ای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است.

برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیده‌اند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییر یافته اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حمله اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس زبانان اطلاق شده است.